Юнит-экономика-ЖІӨ өсуі жалақыға қалай әсер етуі керек

Стартапты басқаруда пайдалылықты және барлық бизнес-процестерді бағалаудың танымал механикасы бар-unit economics, яғни юнит-экономика. Бұл экономикалық модельдеудің арнайы әдісі, ол әр клиент пен қызметкер үшін кірістілікті есептеу арқылы кірістілікті анықтауға көмектеседі, өйткені бүкіл компанияның жетістігі әрқайсысының табыстылығына байланысты. Сондықтан Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша Халықтың табысын арттырудың 2025 жылға дейінгі шаралар кешені әзірленді.

Ол экономикалық модельдеудің ең жақсы әлемдік тәжірибелеріне негізделді, олар статистикалық басқармалардың есептеріндегі дерексіз сандардан ғана емес, әл — ауқаттан, әхал-ахуалдан және ең бастысы-әр адамның кірісінің өсу үрдісінен туындайды. Үнемі өзгеріп отыратын әлемде салыстырмалы және абсолютті сандар емес, үрдістер мен трендтер үлкен маңызға ие. Негізгі көрсеткіштердің тұрақты орнықты өсуі әлдеқайда маңызды: экономиканың негізгі көрсеткіштерімен тығыз байланысты әл-ауқат.

Көрнекі мысал: батыс — жалақысы ең жоғары Қазақстанның ең бай өңірі деп есептеледі. Шынында да, ресми статистикаға сәйкес, өткен жылдың үшінші тоқсанында Маңғыстау облысында орташа жалақы 307 мың теңгеден сәл артық болған, бұл — елдегі ең жоғары орташа жалақының бірі, одан жоғары тек Атырау облысында ғана; ал Қазақстан бойынша орташа жалақы — 230 мың теңге.

Бірақ егер өткен жылдардағы деректерді қарайтын болсақ, көрініс бірден өзгереді: 2021 жылы Маңғыстау — орташа жалақының өсуі бойынша антикөшбасшы -  Қазақстанда нақты жалақы орта есеппен 10,1% - ға, ал Маңғыстауда-5,1% - ға өсті. Дәл сол 2020 жылы — Қазақстанда нақты жалақы орташа есеппен 6,8% — ға, ал Маңғыстауда-0,1% - ға өсті. 2018 жылы Маңғыстауда орташа жалақы 142 мың теңгені құраса, Қазақстанда тек 106 мың теңге ғана болды. 2021 жылға қарай Қазақстандағы медианалық жалақы 157 мың теңгені құрайды.

Маңғыстауда әйелдер мен ерлердің орташа жалақысы айтарлықтай ерекшеленеді және  155 мың теңге және тиісінше 244 мың теңгені құрайды. Бұл ретте ерлер жалақысының өсуі ел бойынша орташа деңгейден төмен қарқынмен жүріп жатыр. Орташа жалақының жоғары болуына қарамастан, Маңғыстау облысы ел бойынша оның ең төменгі өсу қарқынын көрсетті, бұл дамумен байланысты проблемаларды көрсетуі мүмкін.

Қазақстан экономикасы өсіп келеді. 2020 жыл артта қалды, тіпті біз үшін қиын болса да, 2022 жылдың алғашқы екі айында біз 3,5%-ға өстік. Алайда, соңғы екі жылда халықтың нақты кірістерінің өсу қарқынының тұрақты төмендеуі байқалады — 2022 жылы сақталатын жоғары инфляциялық қысымның салдарынан 2019 жылғы 6,4%-дан 2021 жылғы қаңтар-қарашада 3,1% - ға дейін. Кірістер құрылымында еңбек қызметінен түсетін кірістер құлдырайды, кәсіпкерлік субъектілерінің экономикалық белсенділігінің және жұмыспен қамту жағдайларының нашарлауы байқалады. Орташа жалақы мен медиандық жалақы арасындағы теңсіздік пен алшақтықтың өсуі байқалады.

Экономикалық өсу бірінші кезекте әрбір азаматтың әл-ауқатына әсер етуге тиіс. Біздің елімізде жаңа ұрпақ өсіп келеді: елімізде туу көрсеткіші жоғары — елдің болашақ экономикалық табыстылығының негізгі тіректерінің бірі. Біз оларға қазірдің өзінде, мектеп оқушыларына, талапкерлерге, болашақ туралы ойланып жүргендерге — дұрыс мамандық таңдауға көмектесуіміз керек. Сондай-ақ, сұранысқа ие дағдылар мен құзыреттерді ескере отырып, колледж оқушыларының кадрларын озық даярлауды енгізу қажет. Нақты дағдылар — нақты жұмыс үшін. Лайықты еңбекақысы бар сұранысқа ие мамандықтар. Таңдалған мамандықты өзгерткісі келетіндер туралы ұмытпаңыз — қайта даярлау мен біліктілікті арттырудың жаппай "фабрикалары" қажет.

Біз жастарымызды үш қадам алға ойлауға үйретуіміз керек. Мансап құру, университетті таңдаудан бастап, өз болашағыңызды жоспарламай, осында және қазір өмір сүру ғана емес. Бізге болашақ мансап пен ондағы қозғалыс туралы дұрыс түсінік беруге көмектесетін мансап орталықтары, жоғары білікті кеңесшілер қажет.

Ағымдағы қызметкерлер туралы да ұмытпау керек — қызметкерлердің табысын арттыруға, халықты нәтижелі жұмыспен қамтуды ұлғайтуға назар аудара отырып, мемлекеттік қолдау шараларын алатын бизнестің қарсы міндеттемелерін қайта қарау қажет. Басқарушы және өндірістік персоналдың жалақысындағы алшақтықты азайту қажет: дұрыс менеджмент пен басшылық – бұл өте маңызды, бірақ нақты экономика нақты сектор мамандарының жұмыс қолында.

Шағын кәсіпкерлік секторын да жеке қарастырған жөн. Қазақстанның шағын және орта кәсіпкерлігі халықтың шамамен 40% — ын жұмыспен қамтумен қамтамасыз етеді, дамыған елдерде-бұл бүкіл халықтың үштен екісінен астамы. Бұл ретте шағын кәсіпкерлік субъектілерінің үлесі басым 99,8% — ды құрайды — Қазақстандағы шағын кәсіпорындар орташа кәсіпорындарға өсуге құлықсыз, бірақ орта кәсіпорындарды дамытудың басымдығы мәселесі ел дамуының басымдықтарына шығады, өйткені бұл-кәсіпорындардың, демек бүкіл экономиканың өсуімен бірге өсетін халықтың табысын сапалы арттырудың басты құралы. Орта кәсіпкерлікті дамытуды ынталандыруды, атап айтқанда, қаржылық қолдауды қамтамасыз ету тетігін өзгерту, сондай-ақ фискалдық ынталандыру арқылы жүргізу қажет.

"Халық үніне құлақ асатын мемлекет" тұжырымдамасы өзінің тиімділігін, экономикалық даму басымдығында ЖІӨ өсуінің жай ғана саны емес, нақты кірістердің өсуі мен әл — ауқат-Қазақстанға қазір қажет болатын "көріп отырған экономиканың" аналогын дәлелдеді.

 

Руслан Сұлтанов

"Экономикалық зерттеулер институты" АҚ

Басқарма төрағасы